Najstarsze etapy rozwoju technologii hutniczej są bezimienne. Odkrycie sposobu wytopu miedzi, czy żelaza przypisywane jest ludom funkcjonującym w pewnym czasie, na określonym obszarze. Brak jest nazwisk konkretnych wynalazców, których pomysł upowszechniał się w okolicy i był przekazywany z pokolenia na pokolenie. Znani są natomiast ludzie, którzy spisywali tajniki technologii i publikowali swoje dzieła, jak: Pliniusz, Teofil Prezbiter, Agricola, Swedenborg, Roździeński. Autorskie technologie i urządzenia hutnicze zaistniały dopiero w okresie rewolucji przemysłowej XVIII-XIX w., gdy wynalazki zaczęły być strzeżone patentami, nabrały cech komercyjnych. Po okresie nazw technologii i urządzeń związanych z pierwszymi konstrukcjami np. dymarka katalońska, dymarka bergamska, stosowaną techniką: fryszerki, pudlingarnie, przyszedł czas na: sposób Bessemera, piec Siemensa, piec Martin’a, nagrzewnice Cowpera, sposób Thomasa. Tym nominalnym wynalazkom towarzyszyła gruntowna wiedza, doświadczenie, próby technologiczne, budowa prototypów urządzeń i typowa dla danych czasów działalność promocyjna. Ostatnie z przytoczonych elementów wymagały angażowania znacznych środków finansowych.
Można sformułować pytanie, dlaczego stosowana do dziś rewolucyjna technologia elektrolizy miedzi, zapewniająca pozyskiwanie czystej miedzi do zastosowań w elektrotechnice, nie funkcjonuje w technice jako metoda Łaszczyńskiego? Inwestorzy z Miedzianki – Stanisław i Bolesław Łaszczyńscy spełniali część powyższych przesłanek. Byli świetnie wykształceni. Stanisław Ignacy – chemik, absolwent Uniwersytetu Berlińskiego, po 4 latach studiów na UJ, doktorat z chemii za pracę nad hydroelektrolizą rud cynku, z praktyką z zakresu elektrochemii w wiedeńskiej firmie Siemens&Halske. Bolesław Paweł – chemik, absolwent UJ, doktorat z zakresu browarnictwa na Uniwersytecie w Monachium. Swe umiejętności postanowili wykorzystać w kraju, bazując na zakupionej kopalni rud miedzi w Miedziance. Wdrożyli tu technologię hydroelektrometalurgiczną otrzymywania miedzi, opartą na patencie Stanisława, zarejestrowanym w 1902 roku w Berlinie. Zasięg ochrony patentowej był ograniczony do Niemiec i Rosji. Zasobność złóż, zapotrzebowanie na czystą miedź i kłopoty finansowe nie pozwalały inwestorom na rozwój technologii. Rozwiązaniem mógł być rynek amerykański, z ogromnym zapotrzebowaniem na czystą miedź, w związku z inwestycjami Edisona i Tesli. Popyt na miedź wymusił tam opracowanie własnej technologii elektrolizy miedzi, opartej na rozległych złożach rud. Wynalazek i inwestycja Łaszczyńskich miały lokalne znaczenie i po kilku latach zostały wstrzymane. Oryginalna metoda otrzymywania czystej miedzi z ubogich rud tlenowych, sprawdzona w warunkach ruchowych, nie zaistniała więc w technice jako metoda Łaszczyńskiego. O autorze patentu zaczęto w literaturze metalurgicznej pisać, jako o wynalazcy rosyjskim, który na 5 lat przed Amerykanami opracował i wdrożył metodę elektrolizy miedzi, a Rosję uważano za ojczyznę nowoczesnej hydroelektrometalurgii miedzi i cynku.
Biografia i dorobek naukowy dr Stanisława Łaszczyńskiego miała zupełnie inny wymiar. Pisał o tym J. Braun w 1970 roku[1]. Notkę biograficzną autorstwa J. Mitkowskiego opublikowano w Polskim Słowniku Biograficznym[2], a obszerną pracę poświęconą działalności braci Stanisława i Bolesława Łaszczyńskich przedstawił w Studiach z dziejów rozpoznania bogactw mineralnych regionu świętokrzyskiego z roku 1997 prof. Zbigniew Wójcik[3]. Równolegle ze studiami nad działalnością braci Łaszczyńskich na Kielecczyźnie trwały prace nad dokumentacją i popularyzacją ich dorobku w Radzie Naukowej Towarzystwa Przyjaciół Górnictwa, Hutnictwa i Przemysłu Staropolskiego. Promotorem tych działań stał się prof. Tadeusz Karwan z AGH, wyrażając potrzebę wprowadzenia notki biograficznej Stanisława Łaszczyńskiego do Kieleckiego Słownika Biograficznego. Nauka i Technika. Prof. T. Karwan był też inicjatorem sesji naukowej w 1984 r. z referatami: Juliusza Braun – Miedzianka a Łaszczyńscy, Zbigniew Rubinowski – Złoża kopalni miedzi w Miedziance w okresie działalności Stanisława i Bolesława Łaszczyńskich, Z. Wójcik – O działalności górniczej i geologicznej braci Łaszczyńskch. Pokłosiem sesji były publikacje prof. Z. Wójcika, prof. Zenona Guldona[4] i Jerzego Fijałkowskiego[5].
Działalność braci Łaszczyńskich znalazła swoje miejsce w opracowaniach naukowych, ale pozostawała nadal nieznana lokalnej społeczności. Bardzo ważna była zatem inicjatywa prof. T. Karwana wybudowania w Parku Etnograficznym Muzeum Wsi Kieleckiej w Tokarni elektrolizera wzorowanego na wynalazku dr Stanisława Łaszczyńskiego[6]. Od roku 2010 w codziennej działalności Parku, jak również podczas realizowanych od roku 1993 „Wytopków Ołowiu”,
1 J. Braun, Miedzianka. Karta z dziejów kopalnictwa i przetwórstwa miedzi w regionie chęcińskim, „Ziemia” 1968, s. 41-47.
2 Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII, z. 2, 1973, s. 273-275.
3 Z. Wójcik, Działalność górnicza i geologiczna braci Łaszczyńskich, [w:] Studia z dziejów rozpoznania bogactw mineralnych regionu świętokrzyskiego, Kielce 1997, s. 114-129.
4 Z. Guldon, Pionierzy polskiej miedzi, „Przemiany”, 168, 1984, s. 24-25.
5 J. Fijałkowski, Złoto w podziemiach Miedzianki, „Przemiany”, 186, 1986, s. 20-21.
6 I. Suliga, A. Rembalski, Ćwierć wieku rekonstrukcji chęcińskiego sposobu wytopu ołowiu, [w:]
Historyczne dziedzictwo świętokrzyskiego hutnictwa miedzi i ołowiu, MWK, Kielce 2017, s. 114;
A. Rembalski, Związki dr. Stanisława Łaszczyńskiego z regionem świętokrzyskim i promocja jego
dokonań, [w:] Historyczne dziedzictwo…., s. 44.
Prezentowano proces elektrolizy roztworu CuSO4, przybliżając zwiedzającym wynalazek i sylwetkę jego autora. W środowisku naukowców i popularyzatorów historii techniki w Zagłębiu Staropolskim powstał projekt uhonorowania dr Stanisława Łaszczyńskiego tablicą pamiątkową w Kielcach, w miejscu Jego śmierci w pierwszych dniach II Wojny Światowej. Koordynatorem projektu był prof. T. Karwan. Tablica o treści: „dr STANISŁAW ŁASZCZYŃSKI; 1872-1939; WYBITNY POLSKI WYNALAZCA; TWÓRCA PIERWSZEGO PATENTU Z 1902 r. OTRZYMYWANIA MIEDZI I CYNKU METODĄ ELEKTROLIZY; ZASTRZELONY W KIELCACH PRZEZ ŻOŁNIERZY NIEMIECKICH 5. IX.1939 r.”, została odsłonięta 18 września 2019 r. przy skrzyżowaniu ulic: J.I. Paderewskiego i H. Sienkiewicza. Tablicę zaprojektowała Magdalena Wrona absolwentka Wydziału Odlewnictwa AGH. Fundatorami tablicy byli: Prezydent Miasta Kielce, Muzeum Wsi Kieleckiej, Komisja Metalurgiczno-Odlewnicza PAN, Wydział Odlewnictwa AGH, a sponsorami: ZGH „Bolesław” z Bukowna i odlewnia Metal-Kolor ze Starachowic – wykonawca tablicy (Aneks 5).
Działalność gospodarcza i społeczna obu braci Łaszczyńskich nie mogła pozostawać bez ich uhonorowania na terenie prowadzenia prac górniczych i hutniczych w miejscu zamieszkiwania, w gminie Chęciny i Miedziance. Cenna była inicjatywa ufundowania tablicy pamiątkowej braci Łaszczyńskich i połączenia uroczystości jej odsłonięcia z konferencją naukową, która odbyła się w Miedziance 20 września 2021 r. (Aneks 5). Patronat naukowy sprawowała Komisja Metalurgiczno-Odlewnicza PAN. Zgłoszono 14 referatów, z których 10 zaprezentowano podczas obrad. Materiały konferencyjne zostały zadedykowane prof. dr. hab. inż. T. Karwanowi oraz prof. dr. hab. Z. Wójcikowi. Opracowania zebrano w czterech częściach:
- Prace biograficzne.
- Geologia i górnictwo Miedzianki
- Publikacje oraz wynalazki braci Łaszczyńskich i ich aspekty technologiczne
- Walory przyrodniczo-kulturowe determinantem rozwoju turystycznego Gminy i miasta Chęciny.
Edycję finalizują: Aneks z przedrukiem 2 artykułów braci Łaszczyńskich, referatami dr. Pawła Króla Stanisław Łaszczyński o polskich geologach, czyli „Kilka uwag w kwestyi miedzi kieleckiej”, który jest analizą publikacji z „Gazety Kieleckiej” z 1904 r. i Wycieczka Stanisława Łaszczyńskiego do Turkiestanu oraz materiały związane z wydarzeniami upamiętniającymi braci Łaszczyńskich.
Referat Anny Kulińskiej – Rola kobiet w rodzinie Łaszczyńskich zawiera wspomnienia o kilku pokoleniach kobiet z rodziny. Jest to szczególne poszerzenie biografii braci z perspektywy matek, żon, córek i wnuczek i opis roli kobiet w realizacji misji gospodarczej braci oraz podtrzymywania tradycji rodzinnych. Dla edytorów zaskakująca jest informacja o dr Lidii Dargiel-Sulir, wnuczce Marii i Bolesława, która była adiunktem w Zakładzie Fizyki Ciała Stałego Instytutu Metalurgii AGH. Jej związki z rodziną Łaszczyńskich nie były znane na Wydziale.
Michał Łaszczyński przedstawił z kolei biografię braci w oparciu o wspomnienia Stanisława Romana Łaszczyńskiego, syna Bolesława. Biografię, jak napisał autor z natury subiektywną, ale wskazującą na romantyzm działań gospodarczych braci, swoistą pracę organiczną – pionierów szlachetnej idei wykazania krajowych bogactw naturalnych i gospodarczego rozwoju naszego kraju, a równocześnie służyć będą jako wzór poświęcenia i samozaparcia w służbie umiłowanej idei. Dokumenty i pamiątki związane z Miedzianką i rodziną Łaszczyńskich ze zbiorów Muzeum Narodowego w Kielcach były przedmiotem artykułu dr. P. Króla i dr hab. Anny Mader-Fijałkowskiej – Miedzianka oraz pamiątki po rodzinie Łaszczyńskich w zbiorach Muzeum Narodowego w Kielcach. Zaprezentowano bogate kolekcje minerałów i pamiątek materialnych ze zbiorów prof. Jana Czarnockiego i J. Fijałkowskiego oraz zbiór negatywów i pocztówek z depozytu M. Łaszczyńskiego.
Mgr Stanisław Krupa w artykule – Ślady rodu Łaszczyńskich w zbiorach Muzeum Górnictwa i Hutnictwa Staropolskiego w Warszawie przedstawił zgromadzone przez siebie pamiątki związane z pobytem i działalnością Łaszczyńskich w Miedziance: fotografie rodzinne, dokumenty rządowe, reprodukcje akwareli Marii Łaszczyńskiej.
Z kolei źródła związane z działalnością braci Łaszczyńskich ze zbiorów Archiwum Państwowego w Kielcach zaprezentował mgr Konrad Maj w artykule Źródła związane z działalnością Stanisława i Bolesława Łaszczyńskich w zasobie Archiwum Państwowego w Kielcach. Zachowały się tam dokumenty dotyczące spółek: plany, rejestry sądowe, pisma procesowe, akty własności, akty dzierżawy, mapy.
Prof. dr hab. Z. Wójcik przygotował referat Miedzianka w latach okupacji austriackiej. Rozważania o złożach Miedzianki oparł na analizie sprawozdania inż. Wiktora Füernkranza, austriackiego kierownika kopalni. Rozwinął wątek nieznanych wcześniej minerałów, które zostały opisane przez prof. Józefa Morozewicza jako staszicyt, lubeckit i miedziankit.
Ślady górnicze w rejonie Miedzianki były przedmiotem pracy dr. Grzegorza Pabiana Powierzchniowe pozostałości działalności górniczej na obszarze góry Miedzianki – kontekst geograficzny. Opisał przemiany zachodzące na wybranych stanowiskach pogórniczych, klasyfikując je jako naturalne i antropogeniczne. Przedstawił wstępną koncepcję udostępnienia turystycznego wybranych obiektów.
W pracy prof. dr. hab. inż. T. Karwana, prof. dr. hab. inż. Mirosława Karbowniczka i dr. inż. Ireneusza Suligi – Tradycje wytwarzania cynku na ziemiach polskich przedstawiono przeszłość i współczesność technologii wytwarzania cynku – drugiego obok miedzi – pierwiastka z patentu dr. Łaszczyńskiego. Opisano podstawy teoretyczne hydroelektrometalurgicznej metody wytwarzania cynku, stanowiącej dziś podstawę technologii otrzymywania cynku elektrolitycznego o czystości 99,95-99,99% Zn.
Artykuł prof. T. Karwana i prof. Aldony Garbacz-Klempki – Z metalurgicznych badań odsrebrzania ołowiu metodą kupelacji dotyczy tradycji probierstwa i kupelacji srebra. Procesy kupelacji związane były zarówno z techniką odciągania srebra z ołowiu, jak i techniką pośrednią odciągania srebra z miedzi poprzez zastosowanie ołowiu. Opis metod sfinalizowano prezentacją wystawy Podziemny Olkusz, otwartej w 2021 r., która może stanowić wzór dla podobnych inicjatyw w rejonie Miedzianki.
Drugi istotny wynalazek braci Łaszczyńskich, materiał wybuchowy miedziankit, w prasie górniczej i opiniach naukowców niemieckich przedstawił prof. dr hab. Andrzej J. Wójcik w komunikatach: Towarzystwo „Miedziankit” w Sosnowcu oraz Miedziankit w prasie górniczej. Prace przekonują o ponadczasowym charakterze trudności we wdrażaniu wynalazków w ojczystej gospodarce.
Mgr inż. Robert Jaworski zaprezentował wybitne walory przyrodnicze Gminy i Miasta Chęciny słynące nie tylko w regionie i Polsce, ale także poza jej granicami. Wyeksponował obiekty kultury materialnej, które w ostatnich latach zagospodarowano i udostępniono rzeszom turystów.
Dr Andrzej Rembalski w artykule Góra Miedzianka w Paśmie Chęcińskim Gór Świętokrzyskich jako atrakcja turystyczna w literaturze krajoznawczej omówił bibliografię dotyczącą Miedzianki znajdującą się w pracach autorów począwszy od XVIII w. do XXI w. Opisy Miedzianki zamieszczane były zarówno w pracach o charakterze encyklopedycznym, jak i w popularnych przewodnikach krajoznawczo-turystycznych. Wymienił także prace autorów, którzy zgłaszali propozycje udostępnienia fragmentów kopalni dla celów geoturystyki i dydaktycznych.
Zaprezentowane wspomnienia, źródła, analizy działalności braci Łaszczyńskich, w szerokim kontekście naukowym, zawodowym i społecznym, stanowią znaczne poszerzenie i usystematyzowanie znajomości biografii rodziny Łaszczyńskich. Opracowanie może stanowić doskonałą podstawę do podjęcia prac nad monografią braci Łaszczyńskich, naukowców, wynalazców, pionierów hydroelektrometalurgii, przedsiębiorców górniczych, działaczy społecznych. Edytowane wydawnictwo ma charakter interdyscyplinarny i dlatego zakceptowano odmienne sposoby cytowania literatury.
***
Wyrazy podziękowania składamy autorom referatów i komunikatów społecznie przygotowanych na konferencję. Dziękujemy również recenzentom prac zamieszczonych w niniejszym tomie, profesorom Mirosławowi Karbowniczkowi i Zbigniewowi Wójcikowi.
Za organizacyjne przygotowanie uroczystości upamiętniających braci Stanisława i Bolesława Łaszczyńskich dziękujemy burmistrzowi Gminy i Miasta Chęciny mgr. inż. Robertowi Jaworskiemu, członkom Rady Gminy i Miasta Chęciny, pracownikom Urzędu z dyrektor mgr Renatą Janusz i Muzealnej Izby Górnictwa Kruszcowego w Miedziance, w której otwarto „Gabinet Łaszczyńskich”, mieszkańcom okolicznych sołectw oraz zespołowi „Miedzianeczki”.
Istotny był patronat Komisji Metalurgiczno-Odlewniczej Oddziału PAN w Krakowie z przewodniczącym prof. dr. hab. inż. Markiem Dziarmagowskim.
Ważnej pomocy udzielili pracownicy Archiwum Państwowego w Kielcach z dyrektor dr Wiesławą Rutkowską.
Rozpoczęcie konferencji poprzedziło symboliczne odsłonięcie na frontonie Izby tablicy upamiętniającej działalność braci Łaszczyńskich, w którym uczestniczyli m.in. wnuk Bolesława Michał Łaszczyński, senator RP Krzysztof Słoń, wicewojewoda świętokrzyski Rafał Nowak.
Jej fundatorami i wykonawcami były Zakłady Górniczo-Hutnicze „Bolesław” w Bukownie z prezesem Bogusławem Ochabem i dyrektorem Leszkiem Stenclem oraz Zakłady Metal-Kolor w Starachowicach z prezesem Marcinem Papajem.
Niniejsza książka została sfinansowana i wydana przez Świętokrzyską Grupę Przemysłową INDUSTRIA S.A. w Kielcach, dzięki życzliwości prezesa mgr. Szczepana Rumana i dyrektor mgr Magdaleny Szczukiewicz.
Andrzej Rembalski, Ireneusz Suliga
Zasil swoją wiedzę o zielonej energii – dowiedz się więcej o Centralnym Klastrze Wodorowym!
Odkryj, jak Centralny Klaster Wodorowy im. Braci Łaszczyńskich pioniersko wprowadza innowacje w produkcji i dystrybucji zielonego wodoru.
Stanisław Ignacy Łaszczyński, chemik wykształcony na Uniwersytecie Berlińskim, jest uznawany za pioniera hydroelektrometalurgii miedzi. Wraz z bratem Bolesławem wprowadził tę technologię w kopalni miedzi w Miedziance, korzystając z patentu zarejestrowanego w 1902 roku.
Technologia hutnicza ewoluowała od bezimiennych metod wytopu miedzi i żelaza przez starożytnych ludów, przez pisane tajniki technologii przez postacie takie jak Pliniusz czy Agricola, aż do komercyjnych i patentowanych wynalazków technologii hutniczych takich jak sposób Bessemera czy piec Siemensa w okresie rewolucji przemysłowej XVIII i XIX wieku.
Mimo że bracia Łaszczyńscy rozwijali technologię elektrolizy miedzi w Miedziance, ich wynalazek nie zdobył międzynarodowego uznania z powodu ograniczonego zasięgu ochrony patentowej (tylko Niemcy i Rosja) i trudności finansowych, które uniemożliwiły rozwój technologii na większą skalę.
